ABŞ prezidenti Donald Trampla Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenski arasındakı gərginlik fonunda Ukraynaya yardım məsələsi yenidən gündəmə gəlib. İctimai müzakirələrdə ABŞ-nin, yoxsa Avropa ölkələrinin Ukraynaya daha çox yardım etməsi ilə bağlı müzakirələri artıb.
“Fakt Yoxla” 2022-ci ilin fevralından etibarən ABŞ və Avropa ölkələri tərəfindən Ukraynaya edilən ümumi yardımların miqdarını təhlil edib.
ABŞ prezidenti Donald Tramp iddia edir ki, ABŞ 2022-ci ildən etibarən Ukraynaya yardım çərçivəsində 350 milyard dollar, Avropa isə 100 milyard dollar vəsait xərcləyib və bu böyük fərqdir. Lakin bir çox mənbə Donald Trampın səsləndirdiyi bu rəqəmlərin gerçəkliyi əks etdirmədiyi və bu rəqəmlər üçün hər hansı sübutun olmadığı qənətindədir.
Donald Trampın iddiası ABŞ federal hökumət qurumlarının təqdim etdiyi rəqəmlərlə də uzlaşmır.
Birincisi, Konqres Tədqiqat Xidmətinin məlumatlarına görə, 2022-2024-cü maliyyə illəri ərzində Ukraynaya 174,2 milyard dollar vəsaitin ayrılmasını nəzərdə tutan beş yardım paketi qəbul edilib ki, bunun 163,64 milyard dolları “Atlantik Qətiyyətlilik Hərəkatı” (OAR) və Ukraynanın cavab tədbirləri üçün, 10,55 milyard dollar isə digər əsas humanitar məqsədlər üçün ayrılıb.
İkincisi, Vaşinqton mərkəzli Beynəlxalq Münasibətlər Şurası da Ukraynaya yardım üçün nəzərdə tutulan məbləğin 175 milyard dollar olduğu qeyd edir. Şuranın məlumatına əsasən bu yardımın yalnız 106 milyard dolları birbaşa Ukrayna hökumətinə ayrılıb. Qalan vəsaitin böyük hissəsi ABŞ-nin Ukraynadakı müharibə ilə bağlı müxtəlif fəaliyyətlərini maliyyələşdirilməsinə, kiçik bir hissəsi isə regionda təsirə məruz qalan digər ölkələri dəstəklənməsinə ayrılıb.
Üçüncüsü, Pentaqonun baş müfəttişi tərəfindən Konqresə təqdim edilən hesabatda isə bu rəqəmlərin bir qədər yüksək olduğu görünür. Hesabata əsasən 2022-ci ilin fevralından etibarən Konqres “Atlantik Qətiyyətlilik Hərəkatı” (OAR) və Ukraynanın cavab tədbirləri üçün ən azı 182,99 milyard dollar ayırıb. Bu maliyyənin 131,36 milyard dolları təhlükəsizliklə bağlı fəaliyyətlər və Ukraynaya yardım üçün nəzərdə tutulub. Vəsaitin 46,51 milyard dolları ABŞ-nin Avropada artan hərbi fəaliyyəti üçün və 45,78 milyard dolları Ukraynaya verilən silah və materialları əvəz etmək üçün ABŞ Müdafiə Departamentinə ayrılıb. Konqres, həmçinin idarəetmə və inkişaf proqramları üçün 43,84 milyard dollar ayırıb ki, bunun da yarısından çoxu Ukrayna dövlət qulluqçularının maaşlarını ödəmək üçün nəzərdə tutulub. Humanitar yardım üçünsə 4,08 milyard dollar ayrılıb.
Dördüncüsü, ABŞ hökumətinin Ukraynaya nəzarət üzrə işçi qrupunun (Ukraine Oversight) məlumatına görə də müqayisə dövrü ərzində ABŞ Ukraynaya 182.8 milyard dollar yardım nəzərdə tutub. Bu vəsaitin cəmi 83,4 milyard dolları xərclənib, qalan 99,4 milyard dollar isə ya hələ ödənilməyib, ya da ödəniş üçün təsdiqlənməyib.
Mövzu ilə bağlı araşdırma aparan açıq mənbələr hər iki göstəricidən də istifadə edir. Konqres Tədqiqat Xidmətinin verdiyi göstərici rəsmi, Pentaqon baş müfəttişinin hesabatı isə müstəqil hesablama kimi qəbul edilir.
Cədvəl 1. Ukraynaya ABŞ tərəfindən göstərilən yardımın həcmi ilə bağlı rəsmi göstəricilər
ABŞ-dən fərqli olaraq Ukrayna tərəfi alınan yardımların həcminin fərqli olduğunu qeyd edir. Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenski “Associated Press”-ə verdiyi müsahibəsində müharibənin başlanmasından etibarən ABŞ-dən 75 milyard dollar həcmində yardım aldıqlarını bildirib. Ukrayna prezidentinin bu rəqəmi səsləndirərkən konkret hansı mənbəyə istinad etdiyi qeyri-müəyyən olsa da, müstəqil mənbələr bu rəqəmin real ola biləcəyi qənaətindədir.
İqtisadi Siyasət Araşdırmaları Mərkəzinin (CEPR) ekspertlər qrupunun apardığı son araşdırmaya əsasən, üç illik müharibə dövründə ABŞ-nin Ukrayna hökumətinə etdiyi yardımın ümumi pul dəyəri cəmi 50,9 milyard dollar təşkil edib ki, bunun 18,3 milyard dolları hərbi yardım, qalan 32,6 milyard dolları isə Dünya Bankı vasitəsilə xərclərin ödənilməsi və kreditlər üçün girov şəklində birbaşa büdcə dəstəyidir. Bu rəqəmlər Ukraynaya elan edilən ümumi yardım məbləğlərindən iki-üç dəfə fərqlənir. Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzi-nin məlumatları da bu iddiaları təsdiqləyir. Mərkəz qeyd edir ki, Ukraynaya ABŞ tərəfindən edilən yardımın ümumilikdə 60%-i ABŞ-də, təxminən 25% -i Ukraynada, son 15%-i isə qlobal miqyasda xərclənir. Yəni, ABŞ tərəfindən ayrılan yardımların heç də hamısı birbaşa Ukraynaya yönəldilməyib. Məsələn, təhlükəsizliklə bağlı fəaliyyətlər üçün ayrılan 131 milyard dolların 46,5 milyard dolları ABŞ-nin Avropadakı hərbi fəaliyyətinin artırılması üçün nəzərdə tutulub. Təxminən eyni məbləğ (45,78 milyard dollar) Müdafiə Departamentinin Ukraynaya göndərdiyi silah və materialların dəyişdirilməsi üçün nəzərdə tutulub. Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzinin məlumatına əsasən ABŞ Konqresi tərəfindən 2024-cü ildə Ukraynaya yeni hərbi texnikanın alınması üçün ayrılan 25,7 milyard dollardan 7 milyard dolları ABŞ-nin döyüş sursatlarının istehsal imkanlarının artırılmasına yönəldilib. Bir sözlə yardımın bir hissəsi ABŞ-də realizə edilir və yerli iqtisadiyyatı gücləndirir. Mərkəzin yekun qənəti budur ki, ABŞ tərəfindən edilən yardımlarda hər hansı əskiklik mövcud deyil. ABŞ tərəfindən ayrılan yardımın miqdarı (174-182 milyard dollar) böyük olsa da, bu yardımın yalnız bir hissəsi (50-75 milyard dollar arası) birbaşa Ukraynaya çatır. 100 milyard dollara yaxın qalıq hissə isə ABŞ-nin Avropadakı fəaliyyətlərinə, qlobal humanitar yardımlara, Ukrayna üçün tədarük edilən silahların yenilənməsinə xərclənir.
Almaniya mərkəzli “Dünya İqtisadiyyatı üzrə Kiel institutu” tərəfindən verilən məlumata əsasən müharibənin başlanğıcından 2024-cü ilin sonunadək Ukraynaya ümumi dövlət dəstəyinin 42,7%-i ABŞ, 49,5%-i Aİ ölkələrindən, 7,8%-i isə digər ölkələr tərəfindən edilib. Müqayisə dövrü ərzində ABŞ tərəfindən edilən yardımların ümumi həcmi 114.2 milyard avro (119.7 milyard dollar) təşkil edib. Eyni dövrdə Avropa ölkələri tərəfindən Ukraynaya göndərilən yardımlarının ümumi həcmi isə 132.3 milyard avro (138.7 milyard dollar) olub. Bura Böyük Britaniya (14.8 milyard avro) və İsveçrə (0.9 milyard avro) kimi Aİ üzvü olmayan dövlətlər də daxildir. Bu yardımların bir qismi Avropa Komissiyası və Avropa Şurası kimi qurumlar tərəfindən (48.94 milyard avro) edilib.
Qeyd edək ki, Avropa İttifaqının rəsmi qurumları İttifaq ölkələri tərəfindən Ukraynaya edilən yardımların ümumi həcminin 145 milyard dollara yaxın olduğunu qeyd edir. Bu göstərici “Kiel İntitutu”-nun təqdim etdiyi rəqəmlərə yaxındır.
Cədvəl 2. Avropa İttifaqı qurumları tərəfindən edilən yardımlar
Mənbə. Kiel İnstitute
Ukraynaya yardımın digər hissəsi isə Avropanın ayrı-ayrı dövlətləri tərəfindən ikitərəfli əməkdaşlıq formasında həyata keçirilib. Bu yardımın ümumi həcmi 83.4 milyard avro təşkil edir.
Cədvəl 3. Avropa ölkələri tərəfindən ikitərəfli formada edilən yardımlar
Mənbə. Kiel İnstitute
“Kiel İnstitutu”-nun məlumatına əsasən ABŞ 2022-ci ilin yanvarından etibarən silah, sursat və digər hərbi yardımlar üçün 64 milyard avro, Avropa ölkələri isə 62 milyard avrodan bir qədər az hərbi yardım ayırıb.
Onu da qeyd edək ki, Avropa İttifaqına daxil olan ölkələr Avropa İttifaqı qurumları tərəfindən edilən yardımlarda da paya sahibdirlər. Çünki bu qurumların büdcəsi üzv dövlətlərin maliyyə yardımları əsasında formalaşır.
Cədvəl 4. Avropa İttifaqı ölkələrinin Aİ yardımlarındakı payı
Mənbə. Kiel İnstitute
Avropa İttifaqına daxil olan ölkələr tərəfindən Ukraynaya göndərilən birbaşa yardımların həmin ölkələrinin ÜDM-lərindəki payı da nəzərə alınmalıdır. Çünki, ayrı-ayrı ölkələrin yardımlarının həcmi yanıldıcı ola bilər. ÜDM-i daha az olan dövlətlər daha az yardım ayıra bilirlər. Onun üçün də yardımın ÜDM-dəki payına baxmaq əhəmiyyətlidir. Bu istiqamət üzrə ən yüksək göstərici 2.2% ilə Estoniya və Danimarkaya məxsusdur. Almaniya və Fransa isə uyğun olaraq ÜDM-lərinin 0.4% və 0.18%-ni yardım üçün ayırıb. ABŞ və Böyük Britaniyada isə bu göstərici 0.5%-ni təşkil edir.
Cədvəl 5. Avropa İttifaqı ölkələrinin yardımlarının ÜDM-dəki payı
Mənbə. Kiel İnstitute
Almaniya, ABŞ, Böyük Britaniya kimi ölkələr öz ÜDM-lərinin təxminən eyni hissəsini (0.5%) Ukraynaya yardım üçün ayırır. Yardımların Avropa İttifaqının ümumi ÜDM-nə nisbəti isə 0.7% təşkil edir. Müqayisə üçün aşağıdakı cədvəldə bəzi ölkələrin Ukrayna üçün ayırdıqları yardımların ÜDM-dəki payları ilə ÜDM göstəriciləri qeyd olunub.
Cədvəl 6. Ölkələr üzrə ümumi yardımların ÜDM-dəki payının müqayisəsi
Mənbə: World Bank, Kiel İnstitute, Radio Freedom
Məlumatların təhlili göstərir ki, Avropa ölkələri ümumilikdə Ukraynaya edilən yardımların həcmində ABŞ-ni qabaqlayır. Bu göstəricilər NATO-nun baş katibi Mark Rutte tərəfindən də təsdiq edilir. O, öz açıqlamasında Avropa və Kanadanın birlikdə Ukraynaya ümumi yardımın 60%-ni verdiyini qeyd edib.
ABŞ-dəki rəsmi və müstəqil mənbələr isə Ukraynaya ümumi yardımın həcminin 174-182 milyard dollar olduğunu bildirir. Bu göstəricilərə əsasən ABŞ ümumi yardımların həcminə görə Avropa ölkələrini qabaqlayır. Lakin ABŞ tərəfindən edilən yardımların heç də hamısı birbaşa Ukraynaya yönəlməyib. Önəmli hissəsi ABŞ müdafiə sənayesi, o cümlədən Ukraynaya göndərilmiş silahların əvəzlənməsi üçün ayrılıb və ABŞ-də qalıb. Ukraynaya birbaşa yardımların həcmi (100 milyard dollardan az vəsait) isə təxminən “Kiel İnstitutu”-nun təqdim etdiyi rəqəmlərlə üst-üstə düşür.
“Fakt Yoxla”-nın gəldiyi qənaətə əsasən 2022-ci ilin fevralından 2024-cü ilin sonunadək Avropa ölkələri ümumilikdə Ukraynaya edilən yardımların həcmində həm rəqəmlərdə, həm də ÜDM nisbətində ABŞ-ni qabaqlayır.
