Metodologiya

“Fakt Yoxla” siyasətçilərin açıqlamalarının dəqiqliyini yoxlamaq məqsədi ilə Prezidentin, Vitse-prezidentin, Baş nazirin və hökumət nümayəndələrinin, eyni zamanda ictimai fiqurların ifadələrini yoxlayır, həmçinin Parlament sessiyalarının monitorinqini aparır. Bundan əlavə, “Fakt Yoxla” ictimaiyyətə özlərinin maraqlı olduqları faktları yoxlamaq üçün fürsət verərək innovativ xidmət təklif edir: Öz Faktını Yoxla.

Tərəfsiz olmaq öhdəliyi

Fakt Yoxlanın məqsədlərindən biri də obyektiv və ədalətli jurnalistikaya töhfə verməkdir. Faktyoxla hər bir faktın yoxlanması üçün metodologiyaya uyğun olaraq eyni standartlardan istifadə edir. O heç bir tərəfə daha çox diqqət ayırmır. Hər bir faktın yoxlanması eyni prosesdən keçir və faktlar son nəticəni diqtə edir.  
Fakt yoxlayanların məqalənın hazırlanması zamanı obyektiv olmaq və metodologiyada olan qaydalara əməl etmək öhdəliyi var.  Onlar hər bir məqalənin yazılmasında şəxsi qərəzlərini kənara qoyub yalnız faktlara baxmalıdır. Hər hansı bir fərdi görüşdən yayınmaq üçün hər bir məqalə komanda üzvləri tərəfindən yoxlanılır. Maraq toqquşmasının qarşısını almaq üçün komanda üzvlərinin hər hansı bir partiya və ya icimai vəkillik təşkilatına üzv olmağa və ya əməkdaşlığına icazə verilmir.

“Fakt Yoxla”nın metodologiyası və iş prosesi kompleksdir: tədqiqat-məqalə veb-səhifədə nəşr olunmadan əvvəl bir neçə əsas mərhələdən keçir.

İlk mərhələdə “Fakt Yoxla” qrupu ictimai fiqurların müxtəlif media orqanlarında yayımlanan ifadələrini ardıcıl izləyir. Monitorinq prosesi ərzində qrup üzvləri fərdi şəkildə ictimai əhəmiyyət kəsb edən ifadələri qeyd edirlər. İddiaların seçilməsi zamanı xüsusilə insanların sağlamlığına zərər vura biləcək, demokratik prosesləri zədələyə biləcək, cəmiyyətdə ictimai rəyi manipulyasiyaya uğradacaq siyasi, iqtisadi, hüquqi, COVİD 19 mövzularında olan iddialara üstünlük verilir. Dövlət büdcəsindən birbaşa və dolayı yolla maliyyələşən(özəl tv-lər də daxil olmaqla), Azərbaycanda yayımlanan və etibarlı reytinq ölçən qurumların ilk yüzllüyündə olan media qurumları, 10 mindən yuxarı izləyicisi olan sosial media hesablarında dərc olunan materiallar əsas hədəf dairəsidir.

“Fakt Yoxla” ifadələri açıqlama verən müəllifin statusuna görə deyil, səsləndirilən məlumatların əhəmiyyətinə əsasən seçir. Əlavə olaraq bunu da bildirməliyik ki, “Fakt Yoxla” heç bir siyasətçinin qiymətverici fikirlərini və ya hər hansı məsələ ilə bağlı şəxsi fikirlərini yoxlamır.

Araşdırmanın ilkin mövzuları müəyyənləşdirildikdən sonra qrup yenə bir araya gəlir və komandanın hər bir fərdi üzvü komandanın qalan hissəsinə qeydə alınmış bəyanatları təqdim edir. Daha sonra tərtib edilmiş siyahının ən maraqlı və yoxlanılabilən ifadələri rəhbər heyətlə birlikdə bütün qrup tərəfindən seçilir. Seçilən açıqlama və bəyanatlar müxtəlif komanda üzvlərinə verildikdən sonra “Fakt Yoxla” üzvləri məqalələr- tədqiqatlar üzrə faktiki işə başlayır.

Tədqiqatın gedişi zamanı “Fakt Yoxla” üzvləri müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərən ictimai xadimlərdən və ekspertlərdən müsahibə almaqla birlikdə bir neçə açıq mənbəni araşdırırlar. Tədqiqatımızın digər vacib hissəsi dövlət orqanlarından tələb olunan ictimai məlumatdır. Ehtiyac olduqda “Fakt Yoxla” üzvləri dərhal açıqlama müəlliflərinə və ya onların nümayəndələrinə səsləndirilən iddianın konkret aspektlərini müəyyən etmək və ya siyasətçinin istifadə etdiyi mənbəni soruşmaq üçün müraciət edir.

Mövzu ilə bağlı mümkün olan bütün məlumatlar toplandıqdan sonra “Fakt Yoxla” üzvü uyğun fakt-ölçən şkalanı tətbiq etməklə məqaləni yekunlaşdırır. Hər bir məqalə redaktor tərəfindən çox diqqətlə nəzərdən keçirilir, ondan sonra müəllif son düzəlişləri əlavə edir və məqaləni bitirir. Tədqiqat heç bir qeyri-obyektivlik əlaməti daşımadığı və oxucuda sual yaratmadığı zaman tam olaraq bitirilmiş qəbul edilir. Nəhayət, məqalə internet resursda dərc olunur.

Səhvlərin düzəldilməsi siyasəti

Fakt yoxlama prosesi bəzi hallarda səhv edə biləcəyimizə icazə verir. Buna görə də faktları “Fakt Yoxla” tərəfindən yoxlanmış siyasətçilər tədqiqatla və qərarımızla razılaşmırlarsa, “Fakt Yoxla” onlara müvafiq arqumentləri yazılı şəkildə göndərməyi təklif edir. Alınan sübutlar “Fakt Yoxla” heyəti tərəfindən yaxından araşdırılacaq.  İddialar təsdiqləndiyi halda, araşdırmamızı və fakt-ölçən şkala vasitəsilə verdiyimiz qiyməti yenidən nəzərdən keçirəcəyik və ya dəyişdirəcəyik.

Tədqiqata və ya məqaləyə əhəmiyyətli məlumatlar əlavə edildikdə sonra (bu məlumatlar son hökmün dəyişdirilməsinə gətirib çıxarmazsa) materialı yenidən nəzərdən keçiririk. Əlavə məlumatlar son qərarı dəyişdirə bilərsə, məqalədə düzəliş edilir. Bu təcrübə “Fakt Yoxla”nın işində maksimum obyektivliyi və siyasi tərəfsizliyi təmin etmək məqsədi ilə həyata keçirilir.

Səhvlərin düzəldilməsi siyasətilə buradan tanış ola bilərsiniz.

Şkala

“Fakt Yoxla” Azərbaycan ictimaiyyəti üçün maraqlı və aktual olan məsələlər üzrə siyasətçilərin açıqlamalarındakı faktların dəqiqliyini qiymətləndirməyi qarşısına hədəf qoyur. Hər bir material aşağıdakı fakt-ölçən şkala vasitəsilə qiymətləndirilir:

Doğru – Açıqlama düzgündür və heç bir əhəmiyyətli informasiya yaddan çıxmayıb;

Əsasən doğru – Açıqlama düzgündür, ancaq bəzi aydınlaşdırmalar və əlavə informasiyalar lazımdır;

Yarı-doğru – Açıqlama qismən düzgündür, ancaq bəzi əhəmiyyətli detallar unudulub və ya bəzi informasiyalar kontekstdən kənar verilib;

Əsasən yanlış – Açıqlama bəzi doğru faktları ehtiva etsə də, çox əhəmiyyətli kritik faktları gizlədir;

Yanlış – Açıqlama doğru deyil;

Yalan – Açıqlama doğru deyil və çox absurd iddialar ehtiva edir.

Faktlarla manipulyasiya - Açıqlama dəqiq məlumatlara istinad edir, ancaq həmin məlumatlar yanlış kontekstdə dəyərləndirilir.

Qərarsız - Açıqlamanın doğru olub-olmadığı haqqında nəticəyə gələ bilmək üçün kifayət qədər mənbə yoxdur. 

İndikatorlar üzrə illik statistikada ən azı üç açıqlaması olan müəlliflər arasında orta statistik dəyərin hesablanması formulu ilə aparılır. "Yalan", "Yalnış", "Əsasən yalnış", "Yarı doğru", "Əsasən doğru" və "Doğru" indikatorları üzrə müvafiq əmsallar -3, -2, -1, 1, 2 və 3-dür. Hər məqalədə göstərilən indikatorlardan asılı olaraq əmsallar müəllifə görə cəmlənir və ilin sonunda riyazi formula əsasən il ərzində toplanan əmsallar müəllifin açıqlamalarının sayına bölünərək orta statistik dəyəri tapılır. Orta statistik dəyəri ən yüksək olan müəllif ilin doğru danışanı, ən az olan müəllif isə ilin yalançısı seçilir. 
"Faktlarla manipulyasiya" indikatoru ayrı hesablanır və il ərzində ən azı üç manipulyativ açıqlaması olan müəlliflər arasında sayına görə seçilir.

Məqalə üzərində iş prosesi və işin müddəti:

• “Fakt Yoxla”nın hər bir üzvü hər ay ən azı üç məqalə hazırlayır (kifayət qədər mövzu olduqda);
• Məqalə mövzu qəbul edilməsinin ikinci günündən başlayaraq üç gün içində bitirilməlidir (əgər məqalənin online resurslar vasitəsilə yoxlanması mümkündürsə. İki və ya üç mövzunun olması şərtində müddət 6 və ya 9 günə qədər uzana bilər);
• Əgər məqaləni bitirmək üçün açıqlamanın müəllifindən və ya ekspertdən müsahibə alınmalıdırsa, məqaləni bitirmək üçün son vaxt 5 gündür (qeyd: məqalə üzərində işləyərkən, bütün mövzularda ekspertlə müsahibə və ya informativ görüşlərin keçirilməsi vacibdir);
• Məqaləni bitirmək ictimai informasiya almaq tələb olunursa, müəllif məqaləni qəbul etdikdən sonra mümkün olan ən qısa müddətdə müvafiq quruma məktub göndərir. Məqalənin müəllifi müraciət etdiyi dövlət təşkilatı ilə mütəmadi əlaqə saxlayır və istənilən məlumat üçün ehtimal edilən gözləmə müddətini müəyyən edir. İctimai informasiyanı aldıqdan sonra məqalə iki gün ərzində bitirilməlidir;
• Məqalənin müəllifi yoxlanılacaq faktı əldə etdikdən sonra gündəlik olaraq məqalənin hansı mərhələdə olduğunu bildirməlidir (Məsələn, “Bu gün mən bu statistik məlumatları analiz etdim”, “Bu problemi araşdırdım”, “İctimai qurumdan cavab gözləyirəm”, “Ekspertlə müsahibə gözləyirəm”, “Bu görüşü keçirdim”, “Məqalə tamamlandı, uyğun qovluqda yerləşdirildi” və s);
• Əgər məqalənin müəllifi heç bir üzrlü səbəb olmadan məqaləni göstərilən müddət ərzində bitirə bilməyibsə, ona qarşı uyğun tədbirlər görülməlidir;
• Müəllif məqaləyə başlayarkən ifadəni verən şəxsə onun düzgünlüyünün yoxlanıldığı haqqında məlumat verməli və ehtiyac duyularsa, ifadə həmin şəxs vasitəsilə dəqiqləşdirilməlidir (telefon və ya mail vasitəsilə). İctimai fiqurun cavabının mövcud olub-olmamasına baxmayaraq, məqalə üzərində iş davam etdirilməlidir;
• Əgər bir neçə cəhddən sonra məqalə hələ də bitirilə bilmirsə və önəmli məqamlar sual altındadırsa, məqalənin müəllifi digər media təşkilatlarının jurnalistləri, QHT-lər, siyasətçilər, nəşriyyat xidmətləri nümayəndələri ilə əlaqə yaratmaq, onlara tədqiqatın nəticələri haqqında vermək və onlardan uyğun informasiyanın alınması üçün kömək istəmək məcburiyyətindədir.

Əgər "Fakt Yoxla"nın "IFCN"in prinsiplərini pozduğunu düşünürsünüzsə, şikayətlər səhifəsinə keçid edərək "IFCN"i bu barədə məlumatlandıra bilərsiniz.